Tvrđava Kastel

Tvrđava Kastel je najstariji istorijski spomenik u gradu Banjoj Luci. Najstariji tragovi naselja na području Banje Luke su ostaci neolitskog gradinskog naselja koji su upravo pronađeni na prostoru gradske tvrđave Kastel. Nalazi se u središnjem dijelu grada, koji dominira lijevom obalom Vrbasa.
O vremenu nastanka ovog objekta ne postoje pouzdani podaci. Međutim, mnoge okolnosti upućuju na zaključak da se upravo tu nalazilo rimsko naselje Castra. Rimljani su bili izloženi čestim nasrtajima varvarskih naroda, a imali su svakako dovoljno jake razloge da brane cestu koja je prolazila kotlinom Vrbasa. U prilog ovakvim tvrdnjama idu i arheološki nalazi koji su pronađeni na prostoru današnjeg Kastela, a odnose se na rimsku keramiku, novac i građevinarstvo. Posebno važan nalaz je antički žrtvenik posvećen Bogu Jupiteru pronađen 1885. godine prilikom gradnje mosta preko Crkvene. Takođe, na prostoru tvrđave pronađeni su ostaci slavenskog naselja iz perioda ranog srednjeg vijeka (od VIII do XII vijeka). U bosanskoj srednjovjekovnoj državi postojao je Vrbaški grad, koji se po jednoj pretpostavci nalazio na mjestu današnjeg Kastela. Međutim, po drugoj pretpostavci, Vrbaški grad se identifikuje sa Podgradcima u Potkozarju.
Intenzivna izgradnja Kastela počinje u pretposljednjoj deceniji XV vijeka, za vrijeme Turske okupacije i vladavine Ferhad paše Sokolovića (1574-1588) koji pored ovog utvrđenja gradi i niz drugih objekata orijentalnog tipa. Ferhad-paša na mjestu današnjeg Kastela prvo gradi svoju utvrđenu tophanu (arsenal), da bi, desetak godina kasnije, tophana prerasla u pravi utvrđeni grad sa kulama i tabijama, koji se neprestano dograđivao. Pošto leži na ušću Crkvene u Vrbas, od tvrđave su bila podignuta dva mosta. Jedan je išao preko Vrbasa, u blizini sadašnjeg Gradskog mosta, a drugi preko Crkvene. Most preko Vrbasa sačuvao se samo u jednoj staroj gravuri. Vrbas i Crkvenu povezivao je veliki opkop (šanac) tako da je tvrđava zapravo, svojevremeno, bila utvrđeno ostrvo kojeg su okruživale vode dviju rijeka. Na zidovima tvrđave je takođe bio i veliki drveni konak koji je gledao na Vrbas, kao i niz zidanih objekata iz perioda dok je u tvrđavi bila austrougarska vojska. Tvrđava, ali i grad Banja Luka posebno dobijaju na značaju za vrijeme Austro-ugarsko-turskih ratova kao važan geostrateški centar.
U planovima za sanaciju, restauraciju i revitalizaciju Kastela predviđeno je da se jedan dio ovih objekata obnovi, kako bi tvrđava dobila izgled što približniji nekadašnjem. Na prostoru same tvrđave nađeno je dosta arheoloških tragova iz antičkih vremena, preko već spominjane slavenske nastambe, do novijih kultura. U Kastelu se nalazi rimski sarkofag nađen u Šargovcu, rimski miljokaz s nekadašnjeg puta Salona - Servitium. Danas je tvrđava Kastel spomenik I kategorije. U prošlosti Kastel je bio jako vojničko utvrđenje i štitio je kotlinu Vrbasa od neprijateljskih naleta. Tvrđava je sa svih strana opasana debelim kamenim zidovima, a u njenoj unutrašnjosti, pored ljetne pozornice, igrališta za djecu i nacionalnog restorana nalazi se i Kamena kuća u funkciji galerije.